ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ (B1,4 & Β6, 4-8 & Β6, 10-13)
Α. Ἔτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται, τὰς δυνάμεις τούτων πρότερον κομιζόμεθα, ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείας ἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον· οὐ γὰρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομεν, ἀλλ’ ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα, οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)· τὰς δ’ ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον, ὥσπερ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν· ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν, ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομεν, οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονται καὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί· οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα, τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες, τὰ δ’ ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοι.
Β. Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δ’ ἔλαττον τὸ δ’ ἴσον, καὶ ταῦτα ἢ κατ’ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶς… Λέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφ’ ἑκατέρου τῶν ἄκρων, ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν, πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτε πλεονάζει μήτε ἐλλείπει· τοῦτο δ’ οὐχ ἕν, οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν. Οἷον εἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα, τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰ τὸ πρᾶγμα· ἴσῳ γάρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται· τοῦτο δὲ μέσον ἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν. Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτω ληπτέον· οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον, ὁ ἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει· ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷ ληψομένῳ ἢ ὀλίγον· Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον, τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶν γυμνασίων πολύ.
Γ. Οἷον καὶ φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι ἔστι καὶ μᾶλλον καὶ ἧττον, καὶ ἀμφότερα οὐκ εὖ· τὸ δ’ ὅτε δεῖ καὶ ἐφ’ οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖ, μέσον τε καὶ ἄριστον, ὅπερ ἐστὶ τῆς ἀρετῆς. Ὁμοίως δὲ καὶ περὶ τὰς πράξεις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον. Ἡ δ’ ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν, ἐν οἷς ἡ μὲν ὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις, τὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται· ταῦτα δ’ ἄμφω τῆς ἀρετῆς. Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή, στοχαστική γε οὖσα τοῦ μέσου.
Α1. Από τα παραπάνω κείμενα να γράψετε τη μετάφραση του αποσπάσματος: «Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτω ληπτέον ……. στοχαστική γε οὖσα τοῦ μέσου.». Μονάδες 10
Β1. Να προσδιορίσετε το περιεχόμενο των όρων «δύναμις» και «ενέργεια». Μονάδες 10
Β2. Να εξηγήσετε τον ρόλο του ρήματος «δεῖ…» στη συλλογιστική πορεία του Αριστοτέλη σχετικά με το «μέσον». Μονάδες 10
Β3. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι εφόσον «τὰ μὲν δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα, τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες, τὰ δ’ ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοι », τότε ο άνθρωπος είναι από πριν δίκαιος, σώφρων και ανδρείος. Συμφωνείτε με αυτήν την άποψη; Αιτιολογήστε την απάντησή σας. Μονάδες 10
Β4. Ποιες ήταν οι οικογενειακές επιδράσεις που καθόρισαν την ψυχοσύνθεση του Σταγειρίτη φιλοσόφου; Μονάδες 10
Β5. Για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου, να γράψετε δύο ομόρριζα ουσιαστικά της Νέας Ελληνικής, απλά ή σύνθετα: ἀρετάς, σώφρονα, ἐπιστήμων, ἀλείπτης, πάθη. Μονάδες 10
Αδίδακτο Κείμενο
Πλάτων, Φαῖδρος 241a-b
Στο κείμενο που ακολουθεί εξετάζεται η συμπεριφορά εραστή και ερρώμενου
Καὶ ἐρῶν μὲν βλαβερός τε καὶ ἀηδής, λήξας δὲ τοῦ ἔρωτος εἰς τὸν ἔπειτα χρόνον ἄπιστος, εἰς ὃν πολλὰ καὶ μετὰ πολλῶν ὅρκων τε καὶ δεήσεων ὑπισχνούμενος μόγις [241a] κατεῖχε τήν γ᾽ ἐν τῷ τότε συνουσίαν ἐπίπονον οὖσαν φέρειν δι᾽ ἐλπίδα ἀγαθῶν. Τότε δὴ δέον ἐκτίνειν, μεταβαλὼν ἄλλον ἄρχοντα ἐν αὑτῷ καὶ προστάτην, νοῦν καὶ σωφροσύνην ἀντ᾽ ἔρωτος καὶ μανίας, ἄλλος γεγονὼς λέληθεν τὰ παιδικά. Καὶ ὁ μὲν αὐτὸν χάριν ἀπαιτεῖ τῶν τότε, ὑπομιμνῄσκων τὰ πραχθέντα καὶ λεχθέντα, ὡς τῷ αὐτῷ διαλεγόμενος· ὁ δὲ ὑπ᾽ αἰσχύνης οὔτε εἰπεῖν τολμᾷ ὅτι ἄλλος γέγονεν, οὔθ᾽ ὅπως τὰ τῆς προτέρας ἀνοήτου ἀρχῆς ὁρκωμόσιά τε καὶ ὑποσχέσεις [241b] ἐμπεδώσῃ ἔχει, νοῦν ἤδη ἐσχηκὼς καὶ σεσωφρονηκώς, ἵνα μὴ πράττων ταὐτὰ τῷ πρόσθεν ὅμοιός τε ἐκείνῳ καὶ ὁ αὐτὸς πάλιν γένηται.
μόγις= δύσκολα
Γ1. Να γράψετε στο τετράδιό σας τη μετάφραση του κειμένου. Μονάδες 20
Γ2. Να γράψετε στο τετράδιό σας τον τύπο που ζητείται για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις. Μονάδες 10
ἄπιστος: δοτική ενικού του θηλυκού
πολλὰ: ίδιος τύπος στον συγκριτικό βαθμό
ὑπισχνούμενος: ίδιος τύπος στον αόριστο β’
λέληθεν: γ’ ενικό οριστικής υπερσυντελίκου στη μέση φωνή
χάριν: αιτιατική πληθυντικού
ὑπομιμνῄσκων: β’ πληθυντικό υποτακτικής αορίστου στην ίδια φωνή
διαλεγόμενος: β’ ενικό προστακτικής παθητικού αορίστου β’
τολμᾷ: β’ ενικό ευκτικής ίδιου χρόνου στη μέση φωνή
ἀρχῆς: ονομαστική πληθυντικού
νοῦν: κλητική ενικού
Γ3α. Να γίνει πλήρης συντακτική αναγνώριση των παρακάτω τύπων: ἀγαθῶν, ἐκτίνειν. Μονάδες 2
Γ3β. Να αναλυθεί η μετοχή τά λεχθέντα σε δευτερεύουσα πρόταση. Μονάδες 3
Γ3γ. ὅπως τὰ τῆς προτέρας…: να αναγνωριστεί η πρόταση ως προς το είδος της ]. Μονάδα 1
Γ3δ. Η τελευταία δευτερεύουσα να δικαιολογηθεί ως προς την εκφορά της (μονάδες 1) και να γίνει μετοχική (Μονάδα 1). Μονάδες 2
Γ3ε. Να μεταγραφεί σε ευθύ λόγο ο τελευταίος πλάγιος λόγος που υπάρχει στο κείμενο. Μονάδες 2
Απαντήσεις Διδαγμένου [οι απαντήσεις είναι ενδεικτικές]
Α1. Η μετάφραση δεν δίνεται για οικονομία χώρου
Β1. Πρόκειται για δύο σημαντικότατους όρους της αριστοτελικής φιλοσοφίας που αναφέρονται στα «Μετά τα Φυσικά» στο Θ’ βιβλίο. «Δύναμις» είναι η δυνατότητα που έχει ένα πράγμα ή ένα όν να γίνει ή να κάνει κάτι, ενώ η «ενέργεια» είναι η πραγμάτωση της δυνατότητας αυτής. Στο κείμενο συνδέεται η «δύναμις» με το «πρότερον» και η «ενέργεια» με το «ύστερον», δηλαδή η «δύναμις» προηγείται χρονικά. Αξιολογικά όμως και οντολογικά προηγείται η ενέργεια, διότι η ενέργεια είναι μια πιο σύνθετη έννοια από τη δύναμη, γιατί συνδέεται με την ύπαρξη του όντος. Κατά δεύτερον, είναι ανώτερη, διότι ένα εν δυνάμει ον για να μεταβεί σε εν ενεργεία κατάσταση χρειάζεται επιβολή ενέργειας. Τέλος, η «δύναμις» μπορεί να πραγματοποιηθεί ή όχι σε ον, ενώ η ενέργεια οδηγεί μόνο σε ον. Πρέπει να επισημανθεί ότι υπάρχουν τρία είδη δυνάμεων. Αρχικά οι εγγενείς, οι έμφυτες, όπως οι αισθήσεις που ανήκουν στο άλογο μέρος της ψυχής, στη συνέχεια οι εξ έθους, όσες δηλαδή αποκτώνται με εθισμό, όπως οι τέχνες που ανήκουν στο επιθυμητικό μέρος της ψυχής και τέλος, οι εκ μαθήσεως, όσες δηλαδή αποκτώνται με διδασκαλία, όπως οι γνώσεις που ανήκουν στο λόγον έχον μέρος της ψυχής.
Β2. Ο Αριστοτέλης έχει ήδη καταλήξει στη θέση ότι οι ηθικές αρετές σχετίζονται με τα συναισθήματα και τις πράξεις κι ότι υπάρχει η υπερβολή, έλλειψη και το μέσον. Η μεσότητα στον άνθρωπο προσδιορίζεται με υποκειμενικά κριτήρια (πρὸς ἡμᾶς) καθώς κάθε άνθρωπος έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά και άλλες δυνατότητες. Αυτό, βέβαια, ίσως παραπέμπει σε έναν σχετικισμό που όμως αναιρείται με τα δεοντολογικά κριτήρια που προσδίδουν αντικειμενικότητα. Στο συγκεκριμένο απόσπασμα παραθέτει με τη χρήση του «δεῖ», κάποιους δεοντολογικούς κανόνες που σχετίζονται με τον χρόνο (ὅτε), τα πράγματα (ἐφ’ οἷς), τους ανθρώπους (πρὸς οὓς), τον λόγο (οὗ ἕνεκα) και τον τρόπο (ὡς) με τον οποίο πρέπει να εκδηλώνεται ένα συναίσθημα. Το δεοντολογικό κριτήριο ορθής συμπεριφοράς καθορίζεται:
-από τους γραπτούς νόμους της πόλης-κράτους,
-από τους άγραφους νόμους, τα ήθη, τα έθιμα, τις παραδόσεις,
– από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου που λειτουργεί ως πρότυπο συμπεριφοράς.
Ανάλογο ρόλο με το «δεῖ» έχουν και τα ρήματα «ψέγεται», «ἐπαινεῖται» που υποδηλώνουν τον κοινωνικό χαρακτήρα της αρετής. Η κοινή γνώμη, λοιπόν, είναι που καθορίζει τι είναι σωστό και τι λάθος, ποια συμπεριφορά πρέπει να ακολουθούμε και ποια όχι.
Β3. Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι τα μόνιμα στοιχεία στον χαρακτήρα, οι έξεις, διαμορφώνονται από την επανάληψη όμοιων ενεργειών. Μάλιστα, η ποιότητα της εξάσκησης παίζει καθοριστικό ρόλο για την ποιότητα των έξεων που θα αποκτήσουμε.
Το γεγονός, όμως, ότι ο άνθρωπος προβαίνει σε ηθικές πράξεις δεν αποδεικνύει ότι είναι ήδη ηθικός. Οι ηθικές πράξεις ενός ατόμου πρέπει, όχι μόνο να μοιάζουν ηθικές αλλά και να απορρέουν από ένα σταθερό ηθικό κώδικα. Οι ηθικές πράξεις δεν πρέπει να είναι αποτέλεσμα καταναγκασμού ή τυχαίων συγκυριών αλλά αυτός που τις κάνει πρέπει να έχει συνείδηση των πράξεών του, να έχει εκδηλώσει την αμετάκλητη προτίμησή του σ΄ αυτές και τέλος να κάνει αυτές τις πράξεις μόνιμο, σταθερό στοιχείο της συμπεριφοράς του. Σύμφωνα με τον φιλόσοφο υπάρχουν 2 είδη πράξεων: (α) αυτές που γίνονται με σκοπό την απόκτηση των αρετών (β) κι αυτές που γίνονται αφού έχουν διαμορφωθεί οι έξεις. Συνεπώς, δεν είμαστε από πριν ενάρετοι, αλλά με τις συνειδητές πράξεις μας μεταβάλλουμε τη δυνατότητα να γίνουμε ηθικοί σε ενέργεια.
Β4. σελ.127 «Ο πατέρας του…της ζωής μας;»
Β5. ἀρετάς: ενάρετος, φιλαρέσκεια σώφρονα: εχέφρων, φρόνηση ἐπιστήμων: πανεπιστήμιο, επιστάτης, ἀλείπτης: αλοιφή, επάλειψη πάθη: συμπάθεια, απάθεια.
Απαντήσεις Αδίδακτου
Γ1. Ο εραστής λοιπόν και βλαπτικός και αηδιαστικός είναι, αφού εξανεμιστεί ο ερωτικός πόθος, το επόμενο διάστημα παρουσιάζεται άπιστος απέναντι σε κείνον, ο οποίος, καθώς του είχαν υποσχεθεί πολλά και με πλήθος όρκους και δεήσεις, μόλις που άντεχε εκείνη τη συνεύρεση, καθώς ήταν επίπονη, κι αυτό από ελπίδα απόκτησης αγαθών. Τότε επομένως οφείλει να εκπληρώσει τις υποσχέσεις του, διότι, αφού αντικαταστήσει τον κυρίαρχο και προστάτη της συνείδησής του, τοποθετώντας στην κορυφή τον νου και τη σωφροσύνη στη θέση του έρωτα και της μανίας έχοντας γίνει άλλος άνθρωπος, ξεχνά τους έρωτες προς του νεαρούς. Κι ο νεαρός τότε απαιτεί ανταπόδοση για τις προηγούμενες συνευρέσεις τους, θυμίζοντάς στον εραστή τα γεγονότα και τις υποσχέσεις, σαν να μιλά με τον ίδιο άνθρωπο. Ο εραστής πάλι, εξαιτίας ντροπής, ούτε έχει το θάρρος να ομολογήσει ότι έγινε άλλος άνθρωπος ούτε μπορεί να εκπληρώσει τους όρκους και τις υποσχέσεις που έδωσε όταν είχε καταληφθεί από τη μανία, έχοντας πια άλλο μυαλό και έχοντας σωφρονιστεί, έτσι ώστε, πράττοντας τα ίδια στο παρελθόν, να μη γίνει όμοιος με κείνο και πάλι ο παλαιός εαυτός του. [εκδόσεις Κάκτος]
Γ2.
ἀπίστῳ
πλείονα/πλείω
ὑποσχόμενος
ἐλέληστο
χάριτας
ὑπομνήσητε
διαλέγηθι
τολμῷο
ἀρχαί
νοῦ
Γ3α. γενική αντικειμενική στο ἐλπίδα, τελικό απαρέμφατο ως υποκείμενο στο απρόσωπο δέον [υποχρεωτική ετεροπροσωπία]
Γ3β. ἐκεῖνα, ἃ ἐλέχθησαν
Γ3γ. Δευτερεύουσα ονοματική πλάγια ερωτηματική πρόταση απλή/μονομελής, μερικής άγνοιας.
Γ3δ. Εκφέρεται με υποτακτική, για να δηλώσει σκοπό προσδοκώμενο. μὴ πράττων ταὐτὰ τῷ πρόσθεν ὅμοιός τε ἐκείνῳ καὶ ὁ αὐτὸς πάλιν γενησόμενος.
Γ3ε. Πῶς τὰ τῆς προτέρας ἀνοήτου ἀρχῆς ὁρκωμόσιά τε καὶ ὑποσχέσεις ἐμπεδώσω;
Επιμέλεια θεμάτων: Ομάδα Φιλολόγων Φροντιστηρίου «Επιλογή»
Πλατανιάς Γιάννης, Πευκιανάκη Ελένη, Πετρά Ζωή, Κεχαγιαδάκη Κατερίνα