Έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε που σταμάτησα να κοιτάζω κι έμαθα να Βλέπω.
Ήταν, θυμάμαι, σ’ ένα μάθημα τέχνης, στο τμήμα Ιστορίας- Αρχαιολογίας όπου σπούδαζα, όταν με δίδαξαν πως πίσω από έναν πίνακα ζωγραφικής κρύβεται ένα ολάκερο σύμπαν νοημάτων. Και τότε αντιλήφθηκα πως ο καλλιτέχνης δεν γεννά απλώς μια εικόνα με χρώματα και σχήματα, αλλά ότι πλάθει μια ιστορία με κρυφά μηνύματα, διδάγματα ζωής, ακόμη κι ολάκερες φιλοσοφίες. Ακόμη συνειδητοποίησα πως ως τότε ήμουν Τυφλός κι αποφάσισα πως από τότε και στο εξής θα ζούσα με τα μάτια μου ανοιχτά.
Κι όσο εντρυφούσα στην Τέχνη, τόσο βάθαινε μέσα μου η πεποίθηση πως η ενασχόληση μαζί της δεν είναι πολυτέλεια για τους λίγους, παρά απόλυτη Ανάγκη για όλους μας. Γιατί η σπουδή της προσφέρει το κλειδί της κατανόησης μιας αλήθειας μυστικής που ανοίγει την πύλη ενός κόσμου υπερβατικού.
«Και ποιος είναι αυτός ο κόσμος;» Θα με ρωτήσεις. «Για κάποιους είναι η εύρεση της Ομορφιάς» θα απαντήσω.
Κάτι τέτοιο πίστευε και ο Τζον Ράσκιν, γνωστός ζωγράφος, κριτικός τέχνης και συγγραφέας. Ο Ράσκιν[i] ενδιαφέρθηκε για την Ομορφιά από μικρός, δασκαλεμένος απ’ τους γονείς του που αναζητούσαν στα ταξίδια τους όχι τη διασκέδαση, αλλά το Ωραίο. Έτσι, αναζητώντας το, ο Ράσκιν κατέληξε στους 5 νόμους του Ωραίου:
- Το Ωραίο είναι αποτέλεσμα μια πληθώρας παραγόντων που επιδρούν στον νου και στην ψυχή
- Ο άνθρωπος ανταποκρίνεται στο Ωραίο και θέλει να το αποκτήσει
- Υπάρχουν πολλές ταπεινές εκδηλώσεις απόκτησης του Ωραίου
- Ο μόνος σωστός τρόπος αφομοίωσής του είναι η κατανόηση των παραγόντων στους οποίους βασίζεται.
- Ο καλύτερος τρόπος να πετύχουμε τη συνειδητή κατανόηση του Ωραίου είναι η περιγραφή μέσω της Τέχνης.
Όμως δεν έμεινε εκεί.
Πέρα απ’ τη δουλειά του να διδάσκει σχέδιο στο πανεπιστήμιο, η αγάπη του για το Ωραίο τον ώθησε να δώσει μια σειρά διαλέξεων στο Κολέγιο Εργαζομένων του Λονδίνου. Εκεί δίδασκε σε τεχνίτες από τις λαϊκές γειτονιές τα μυστικά του χρώματος, της σκίασης, της κλίμακας και της προοπτικής. Κι αυτό γιατί πίστευε ότι οι γνώσεις του σχεδίου μπορούσαν και έπρεπε να γίνουν κτήμα των πολλών ακόμη και των ατάλαντων.
Ο λόγος που θεωρούσε τη διδασκαλία του σχεδίου τόσο πολύτιμη ήταν γιατί μας διδάσκει να βλέπουμε, αντί απλώς να κοιτάζουμε. Η διαδικασία κατά την οποία αναδημιουργούμε με το χέρι μας κάτι που βρίσκεται μπροστά στα μάτια μας μάς βοηθά να κατανοούμε βαθύτερα τα συστατικά του μέρη και άρα να σχηματίζουμε διαρκέστερες αναμνήσεις.
«Υπάρχει κάτι άλλο που σου προσφέρει η ικανότητα του να Βλέπεις;» με ξαναρωτάς. «Κάποιοι την χρησιμοποιούν για να ανακαλύψουν τον Έρωτα…» σου απαντώ, «…όπως έκανε και ο Καβάφης»
Συγκεκριμένα, στο ποίημά του «Στον ίδιο χώρο» ο Καβάφης αναφέρει:
Οικίας περιβάλλον, κέντρων, συνοικίας
που βλέπω κι όπου περπατώ· χρόνια και χρόνια.
Σε δημιούργησα μες σε χαρά και μες σε λύπες:
με τόσα περιστατικά, με τόσα πράγματα.
Κι αισθηματοποιήθηκες ολόκληρο, για μένα.»
Αυτή η αισθηματοποίηση σηματοδοτεί μια ιδιαίτερη σύνδεση με πρόσωπα και πράγματα. Μια εμμονή που οι υπόλοιποι αδυνατούν να καταλάβουν. Γιατί ο Βλέπων διακρίνει πίσω από ένα κοινό πρόσωπο, αντικείμενο ή κατάσταση, όψεις μιας αυθεντικότητας που ταιριάζει σ’ ένα ιδιαίτερο κομμάτι της ψυχής του.
Πρόκειται για μια έλξη που ζουν μόνο οι μυημένοι, μια δύναμη που τους ωθεί στην αναζήτηση αυθεντικών εμπειριών, εκείνων που θα προκαλέσουν πάλι αυτού του είδους τη συγκίνηση. Αυτού του Έρωτα που αισθανόταν κι ο Καβάφης. Κάθε συλλέκτης εμπειριών καταλαβαίνει ακριβώς αυτό που εννοώ.
«Σε τί άλλο χρησιμεύει η Τέχνη του να Βλέπεις;» με ξαναρωτάς, «Μα για να ξυπνήσουμε τους πεθαμένους» σου απαντώ.
Όλα ξεκίνησαν στα 1421, όταν ο Κυριακός Πιτσικόλι, Ιταλός στην καταγωγή κι έμπορος στο επάγγελμα, πρόσεξε για πρώτη φορά μια πολύ γνωστή αψίδα που είχε χτίσει στο λιμάνι της πόλης του, της Ανκόνας, ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Τραϊανός[ii].
Ασφαλώς ο Κυριακός θα είχε αντικρίσει την αψίδα αυτή πολλές φορές στο παρελθόν. Όμως, κάτι συνέβη εκείνη την ημέρα κι αντί να προσπεράσει, έμεινε να κοιτάζει το μνημείο με τις ώρες. Εκείνη τη στιγμή είχε σταματήσει να κοιτάζει την αψίδα και άρχισε να την Βλέπει. Κι αυτή η ρήξη του Κυριακού με το χώρο και τον χρόνο της καθημερινότητας ήταν που πυροδότησε το πάθος του για τις αρχαιότητες.
Από τότε, στα εμπορικά του ταξίδια βρίσκει την ευκαιρία να περιπλανιέται στα ερείπια της ανατολικής Μεσογείου και να καταγράφει τις εντυπώσεις του σε επιστολές και ημερολογιακές καταγραφές, αποτελώντας τον πρώτο περιηγητή αρχαιοτήτων και έναν απ’ τους προδρόμους της Αρχαιολογίας. Και όταν τον ρωτούσαν ποια η τέχνη (ars) του και τι επιδιώκει με την περιπλάνηση στα μνημεία, αυτός απαντούσε: «Να ξυπνήσω τους νεκρούς».
Οι νεκροί μάς μιλάνε μέσα από τα έργα τους. Οι αρχές, οι ελπίδες και τα όνειρά τους εγγράφονται το ίδιο εύγλωττα στις αναλογίες των κιόνων, στις παραστάσεις των αγγείων και στις απεικονίσεις των ζωφόρων όσο και σε κάθε φιλοσοφικό τους έργο. Κι ανάμεσα στα κοπάδια των τυφλών που περνάνε κάθε μέρα δίπλα τους ασυλλόγιστα, ο Βλέπων επικοινωνεί μαζί τους κι επιχειρεί να φέρει τα διδάγματά της σοφίας τους στο παρόν. Κι έτσι, σταδιακά, γίνεται ο μεταφραστής του ιστορικού πεπρωμένου.
Το ξύπνημα των νεκρών που είχε κατά νου ο Κυριακός έλαβε χώρα με κάποιον τρόπο κατά την Ιταλική Αναγέννηση. Η επαναφορά των αρχαίων κλασικών, η ανακάλυψη του ελληνικού πνεύματος είναι μια μεταφορική αναβίωση νεκρών.
«Σήμερα πού μπορεί να βοηθήσει η ικανότητα του να Βλέπω;» αναρωτιέσαι. «Μα για να μετατρέψεις την πληροφορία σε γνώση και τη γνώση σε συνείδηση» ολοκληρώνω.
Η πρόσβαση σε μια εξαιρετική ποσότητα πληροφοριών μέσω του διαδικτύου είναι αναντίρρητα ένα εξαιρετικά θετικό στοιχείο της εποχής μας. Αυτό, όμως δεν αρκεί για να «γνωρίσεις».
Δεν είναι τυχαίο ότι ο Edmund S. Phelps με βραβείο Νόμπελ Οικονομίας επισημαίνει στο άρθρο του: «Teaching Economic Dynamism» ότι η αγορά εργασίας δεν έχει ανάγκη μόνο από μεγαλύτερες τεχνικές δεξιότητες, αλλά απαιτεί όλο και περισσότερο soft skills, όπως η ικανότητα να αναπτύσσεις ευφάνταστες σκέψεις, να επεξεργάζεσαι δημιουργικές λύσεις για να επιλύεις σύνθετα προβλήματα, να μπορείς να προσαρμόζεσαι σε ευμετάβλητες συνθήκες και σε νέα εμπόδια.
Όλα αυτά προϋποθέτουν το να «Βλέπεις». Να διακρίνεις πως πίσω απ’ την ομίχλη του κόσμου των πληροφοριών που μας πλημμυρίζει κρύβεται ένα μονοπάτι νοήματος. Ένα μονοπάτι σοφίας που μπορεί να μας οδηγήσει σε μια νέα κατανόηση των πραγμάτων.
Ο φιλόσοφος Στέλιος Ράμφος τονίζει: «Εκείνο το στοιχείο στο οποίο βασίστηκε ο πολιτισμός μας είναι το Νόημα. Αυτό είναι και το μεγάλο διακύβευμα της εποχής μας. Θα κρατηθεί το Νόημα ή θα κερδίσει το Πρόγραμμα; […] Η ουσία της σκέψης και του ανθρώπινου νοήματος είναι να ξεπερνά τα πράγματα. Είναι η υπέρβαση και όχι η καλή εκτέλεση».
Αυτή η υπέρβαση είναι και το στοιχείο που χρειαζόμαστε σήμερα, περισσότερο από ποτέ.
Στο επίκεντρο αυτής της υπέρβασης βρίσκεται η ικανότητα του να εντοπίζεις το νόημα πίσω απ’ τον αλγόριθμο. Γιατί αυτή είναι και η ικανότητα που θα σου επιτρέψει τελικά να δημιουργήσεις μια πραγματικότητα όπου ο άνθρωπος θα βρίσκεται και πάλι στο προσκήνιο των πραγμάτων.
Για όλους αυτούς τους λόγους πρέπει κι εμείς να αλλάξουμε την οπτική μας πάνω στην Εκπαίδευση. Κι ένα απαραίτητο πρώτο βήμα είναι η ενίσχυση των ανθρωπιστικών μαθημάτων [iii] στα προγράμματα των πανεπιστημιακών σπουδών. Η μελέτη της Λογοτεχνίας, της Φιλοσοφίας, της Τέχνης και της Ιστορίας θα αποτελέσουν πηγή έμπνευσης για τους νέους που φιλοδοξούν να έχουν μια ζωή γεμάτη ερεθίσματα, μια ζωή που θα τους επιτρέπει να συμβάλλουν δημιουργικά και καινοτόμα στην κοινωνία.
Κυρίως, γιατί με τον τρόπο αυτό θα ανοίξουν τα μάτια τους και θα αρχίσουν κι αυτοί να Βλέπουν, αντί απλώς να… κοιτάζουν.
Βιβλιογραφία: [i] Αλαίν ντε Μποττόν, στο βιβλίο του: «Η Τέχνη του ταξιδιού», σελ 268-271, [ii] Νικήτας Σινισίογλου: «Αλλόκοτος Ελληνισμός» σελ 31 και 47-48, [iii] Nuccio Ordine: Οι κλασικοί στη ζωή μας, Εκδόσεις Άγρα, σελ 40-42